اختلال فوبیا

همه ما در طول زندگی ممکن است بدون دلیل از مکان، جسم، شخص یا حیوانی بترسیم و از مواجهه با آن اجتناب کنیم یا در زمان برخورد به‌صورتی مضطرب و پریشان آن را تحمل کنیم. اگر شما خود به این نوع هراس مبتلا نشده باشید، حتماً ازسوی اطرافیان با مسائلی مانند ترس از سوار شدن به هواپیما، ترس از ارتفاع یا ترس‌های عجیب از حیوانات روبه‌رو شده‌اید. این هراس‌های شدید و طولانی مدت که گاهی سلامت روان فرد را در معرض خطر قرار می‌دهد با نام اختلال فوبیا شناخته شده است. این بیماری که افراد بسیاری از سراسر دنیا را به خود درگیر کرده است گاهی ممکن است با حملات شدید عصبی همراه باشد و مشکلات فراوانی را به‌دنبال داشته باشد.

phobia که در سنین کودکی، بلوغ یا اوایل بزرگسالی ایجاد می‌شود، در برخی مواقع می‌تواند فرد را به ترسی عمیق و عذاب‌آور گرفتار کند و تا آخر عمر او را رها نکند. به همین علت بررسی چگونگی ایجاد این ترس، تشخیص و درمان آن از اهمیت بالایی برخوردار است. ما در این مطلب قصد داریم این اختلال را مورد بررسی قرار دهیم و راه‌حل‌های درمانی آن را در کنار یکدیگر ارزیابی کنیم پس تا پایان همراه ما باشید.

اختلال فوبیا چیست و در بطن روان مبتلایان به آن چه می‌گذرد؟

ترس شدید و بیمارگونه که در روانشناسی فوبیا شناخته شده است، نوعی بیماری پایدارگونه است که زندگی فرد مبتلا را دچار چالش‌ها و اختلالات فراوانی می‌کند. این ترس که غیرواقعی، شدید و طولانی مدت است برخلاف ترس معمولی نوعی اختلال اضطرابی محسوب می‌شود که انواع خاص و شایعی دارد. افراد مبتلا به  phobia می‌دانند ترسی نامعقول دارند، اما قادر به کنترل آن نیستند و مدام از مواجهه با عامل ترس‌آور دوری می‌کنند. چراکه درصورت قرار گرفتن در مقابل عامل ترس‌آور اضطراب و وحشت‌زدگی بسیار زیادی را تجربه می‌کنند که حالت خوشایندی را برای او ایجاد نمی‌کند.

اختلال ترس بیمارگونه شایع‌ترین اختلال روان‌شناختی در بین زنان و دومین اختلال شایع در میان مردان به‌شمار می‌آید. این بیماری ممکن است در موارد شدید عامل تعیین‌کننده اشتغال، محل زندگی، محیط خانه، فعالیت‌های اجتماعی و تفریحی، محل کار و مسیر راننگی بیمار باشد. این ترس طاقت‌فرسا و فلج‌کننده در فرد مبتلا واکنش‌های اغراق‌آمیزی را ایجاد می‌کند که نمی‌تواند بر آن غلبه کند و او را در معرض آسیب‌های روانی شدیدی قرار می‌دهد.

نشانه‌شناسی اختلال فوبیا براساس دی اس ام؟

اختلال phobia مانند دیگر اختلالات روانی قابل تشخیص و البته درمان است. باتوجه به اینکه یک شیوه درمانی واحد برای تمام مبتلایان به فوبیا وجود ندارد، اما براساس نشانه‌شناسی DSM درمانگران می‌توانند شیوه درمانی مناسب هر فرد را تنظیم و ارائه می‌دهند. براساس نشانه‌شناسی دی اس ام، اختلال فوبیا به پنج دسته اصلی زیر تقسیم می‌شوند:

• ترس‌های مربوط به خون، تزریقات، جراحت، شکستگی استخوان، سوزن و زخم که هموفوبیا شناخته شده‌اند. اغلب بیمار مبتلا به این اختلال در مواجهه با هرکدام از این عوامل دچار ضعف و بی‌هوشی می‌گردد.
• ترس‌های مربوط به حیواناتی مانند عنکبوت، سگ، حشرات، پرندگان و حیوانات دیگر
• ترس‌های مربوط به بلایای طبیعی مانند رعد و برق، تاریکی یا عواملی مانند ارتفاع، آب و…
• ترس‌های مربوط به موقعیت‌های خاص مانند قرار گرفتن در فضای بسته مانند آسانسور، پرواز، رانندگی، استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی مانند قطار یا اتوبوس.
• ترس‌هایی که مربوط به اشیاء خاص یا موقعیت‌های متفاوتی مانند ترس از خفگی در یک تجمع، ترس از صداهای بلند، ترس از غرق شدن و…

نشانه‌شناسی عمومی اختلال فوبیا در بطن فرهنگ عامه جامعه

فوبیاهای ایجاد شده در دوران کودکی که معمولاً بین سنین ۸ تا ۹ سالگی رخ می‌دهد، عمر کوتاهی دارند و سریعاً بهبود می‌یابند. اما ترس‌های آشفته‌سازی که بعد از دوران کودکی ایجاد می‌شوند، چندین سال طول می‌کشد و به خودی خود برطرف نمی‌گردند. به‌طورکلی بیماران مبتلا به phobia به ظاهر انسان‌های معمولی و بدون ترسی به نظر می‌آیند، اما درصورتی که در مواجعه با عامل ترس‌آور قرار گیرند نشانه‌های ترس در آن‌ها نمایان می‌گردد.

گاهی اختلال فوبیا به حدی شدید است که مبتلایان از قرار گرفتن در اجتماع و محیط‌های اجتماعی انسانی اجتناب می‌کنند. این موضوع در بیماران مبتلا به «فوبیای اجتماعی» یا اضطراب اجتماعی بیشتر دیده می‌شود. این افراد برای جلوگیری از قضاوت شدن و مورد انتقاد، تحقیر و توهین قرار گرفتن در اجتماع انسان‌ها حاضر نمی‌شوند. از آنجایی که هر فرد مبتلا به اختلالات روانی به کمک و همدلی جامعه و البته اطرافیانش نیاز دارد، این بیماران نیز نیاز شدید به درک شدن و همدلی دارند. این بیماران خود می‌دانند ترس آن‌ها بیهوده و غیرمنطقی است، به همین علت برای اینکه مورد قضاوت دیگران قرار نگیرند از مواجهه با عامل ترس‌آور دوری می‌کنند.

بنابراین اگر در بین اطرافیان خود فردی مبتلا به این اختلال می‌شناسید در قدم اول با او مهربان باشید و سپس مقدمات درمان او را فراهم آورید. این افراد خود تمایل زیادی به بهبودی دارند، درنتیجه با همراهی دوستان و خانواده می‌توانند در مسیر صحیح درمان قرار گیرند. علاقمندان به مطالعه بیشتر درخصوص phobia و نشانه‌های آن می‌توانند «پکیج آموزشی علمی ۱۰ متد درمان از ۲۰ درمانگر برتر دنیا» را از بنیاد روانکال تهیه نمایند. در این پکیج جلسه مشاوره با موضوع فوبیا می‌تواند اطلاعات مفیدی در مورد این اختلال در اختیار شما قرار دهد.  

انواع اصلی اختلال فوبیا

فوبیا یا هراس‌زدگی علت واقعی و مشخصی ندارد و می‌توان گفت یک واکنش یاد گرفته شده یا «ساخته شده در ذهن» است که در تماس با عامل ترس‌آور بروز می‌یابد. به‌طورکلی اختلال فوبیا به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.

فوبیا خاص

ترس بیمار از یک شیء خاص، حشرات، حیوانات و… را فوبیا خاص می‌نامند. این اختلال که معمولاً در کودکی شکل می‌گیرد ممکن است با تجربه‌های ناخوشایند ابتدای کودکی مرتبط باشد. به‌عنوان مثال فردی که فوبیا فضای بسته یا کلاستروفوبیا دارد ممکن است در کودکی در فضایی کوچک گیر افتاده باشد. ازطرفی برخی از روانشناسان معتقدند برخی از فوبیاها در دوران کودکی ساخته می‌شوند، به‌عنوان مثال اگر کودک در خانواده ترس از حشرات را ببیند ممکن است خود دچار این بیماری در بزرگسالی شود. شایع‌ترین فوبیاهای خاص در دسته‌بندی زیر قرار می‌گیرند:

• کلاستروفوبیا: ترس از فضای بسته، سرپوشیده و کوچک
• زوفوبیا: ترس از حیوانات
• آکروفوبیا: ترس از ارتفاع
• هموفوبیا: ترس از خون و جراحت

در فوبیای خاص یا ساده فرد بیمار احساس هراس و اضطراب شدیدی را نسبت به محرک ترس‌آور تجربه می‌کند که ممکن است عملکرد او را مختل نماید. حدود ۹/۲۱ درصد از بزرگسالانی که به فوبیای خاص مبتلا هستند، آسیب‌های جدی و عمیقی را تجربه می‌کنند و اغلب تلاش می‌کنند برای دوری از هراس از برخورد و مواجهه با عامل تحریک کننده اجتناب نمایند. اما این وضعیت، یعنی دوری از عوامل محرک به‌صورت مقطعی ترس بیمار را کاهش می‌دهد، بنابراین بیماران برای غلبه براین مشکل باید به‌صورت جدی به درمان بیاندیشند تا از سرایت اختلال به زندگی روزمره خود جلوگیری نمایند.

فوبیا اجتماعی

اختلال اضطراب اجتماعی یا فوبیای اجتماعی، یکی از انواع اصلی phobia است که فرد را در موقعیت‌های اجتماعی دچار اضطراب شدید می‌نماید. این اضطراب و ترس به این دلیل در فرد رخ می‌دهد که او از مورد قضاوت قرار گرفتن ازسوی اطرافیانش واهمه داشته باشد، در این شرایط بیمار سرخ می‌شود، عرق می‌کند و ممکن است بدنش به لرزه افتد و کلمات را با لغزش بیان کند. فرد مبتلا به این نوع اختلال عملکرد مثبتی در محیط‌های اجتماعی مانند مدرسه، محل کار یا جامعه نخواهد داشت. درنتیجه برای جلوگیری از توهین به دیگران، نقض هنجارهای اجتماعی یا مواجهه با برخوردهای منفی دیگران از موقعیت‌های اجتماعی دوری می‌نماید.

بیماران مبتلا به فوبیای اجتماعی یا social phobia از انجام فعالیت‌هایی مانند خوردن یا نوشیدن در مقابل دیگران، صحبت با فروشنده، استفاده از سرویس بهداشتی و… سرباز می‌زنند. بنابراین اگر این مبتلایان به فکر درمان نباشند به مرور زمان افرادی منزوی و جامعه گریز می‌شوند و تعاملات اجتماعی بسیار چالش برانگیزی برای خود ایجاد کنند.

آگورافوبیا

این نوع فوبیا ارتباط نزدیکی با فوبیای خاص دارد و منظور از آن ترس از موقعیت‌ها و مکان‌هایی است که ممکن است فرار و اجتناب از آن شدنی نباشد. بیماران مبتلا به آگورافوبیا از هر موقعیتی که امکان ایجاد این ترس را ایجاد می‌کند دوری می‌کنند، به‌عنوان مثال اگر بیمار تصور کند با ورود به یک مکان دچار هراس فضای بسته قرار می‌گیرد هرگز به آن مکان نمی‌رود. یا اگر احتمال دهد تنها بودن در بیرون یا داخل خانه او را به اضطراب می‌رساند از بوجود آمدن این موقعیت جلوگیری می‌نماید. این وضعیت خروج از خانه یا حتی ماندن تنها در خانه را برای فرد مبتلا دشوار می‌کند بنابراین بر زندگی روزمره او اثرات منفی برجای می‌گذارد.

انواع فرعی اختلال فوبیا

عدم علاقه به قرار گرفتن در موقعیت‌ها و شرایط خاص ممکن است برای همه ما ایجاد شده باشد، اما زمانی می‌گوییم ما به فوبیا مبتلا شده‌ایم که با ترس مواجهه با این موقعیت‌ها زندگی کنیم و دچار چالش و اضطراب شویم. این به آن معنا است که ترس‌هایی از این دسته، مشکلاتی در زندگی روزمره ما ایجاد می‌کند که حالت بیمارگونه دارند. در بین انواع فوبیاها، ترس‌های رایج دیگری نیز وجود دارند که به‌عنوان انواع فرعی اختلال فوبیا شناخته شده‌اند. این ترس‌ها عبارتند از:

• گلوسوفوبیا: این نوع ترس به ترس از سخنرانی یا اضراب عملکردی نیز معروف است. افراد مبتلا به این اختلال علائم جسمانی شدیدی را حتی در زمان فکر کردن به یک تجمع یا سخنرانی تجربه می‌کنند. این مشکل با روان‌درمانی و دارو درمانی قابل بهبود است.
• آویوفوبیا: ترس از پرواز با هواپیما
• دنتوفوبیا: ترس از دندانپزشک یا دندانپزشکی که به‌طورکلی از تجربه‌های ناخوشایند در مطب دندانپزشکی ایجاد می‌گردد.
• آراکنوفوبیا: ترس از عنکبوت
• سینوفوبیا: ترس از سگ
• اوفیدیوفوبیا: ترس از مار
• نیکتوفوبیا: ترس از شب یا تاریکی، که در میان کودکان بسیار رایج است. اگر این ترس در دوران نوجوانی نیز ادامه داشته باشد به‌عنوان اختلال فوبیا شناخته می‌شود.
• آلکتروفوبیا: ترس از مرغ
• اونوماتوفوبیا: ترس از نام یا کلمات خاص
• پوگونوفوبیا: ترس از ریش
• نفوفوبیا: ترس از ابر
• کریوفوبیا: ترس از یخ و سرما
• ترنس فوبیا: ترس از افرادی با جنسیت‌های نامطابق
• ترایپوفوبیا: ترس از الگوهای نامنظم و شکل‌های خوشه‌ای اجسام که با سوراخ‌ها یا حفره‌های ریز همراه است. این نوع هراس به فوبیا سوراخ نیز شناخته شده است.
• کومپونوفوبیا: این نوع ترس از عجیب‌ترین نوع فوبیا به‌حساب می‌آید. افراد مبتلا به کومپوفوبیا از دست زدن به دکمه یا پوشیدن لباس دکمه‌دار در هراسند.
• انواع فرعی دیگر فوبیا: فوبیای بی‌هوشی، ترس از وارد رابطه شدن، ترس از آمپول، فوبیای زایمان، ترس از مرگ و… هستند.

سبب شناسی اختلال فوبیا از منظر تربیتی، فرهنگی، اجتماعی و ژنتیکی

اختلال فوبیا یا ترس شدید و بیمارگونه مانند دیگر اختلالات اضطرابی علت دقیق و مشخصی ندارد. اما براساس تحقیقات و پژوهش‌های انجام شده توسط روانشناسان و کارشناسان در این حوزه مشخص شده است یکی از شایع‌ترین دلایل بروز این بیماری به عوامل ژنتیکی بستگی دارد. این موضوع به این معنا است که اگر در خانواده فرد مبتلا جستجو و تحقیق شود مشخص می‌گردد علائم این اختلال وجود داشته است. علاوه‌بر ژنتیک، عوامل محیطی نیز در ایجاد فوبیا نقش دارند. کودکانی که در دوران خردسالی به دلیل بروز اتفاقات خاص دچار ترس‌های شدید می‌شوند در آینده ممکن است phobia گریبان‌گیر آنان شود.

به‌طورکلی بیمار مبتلا به این اختلال در زندگی روزمره خود ازنظر اجتماعی و فرهنگی با چالش‌های سخت و دشواری روبه‌رو می‌گردد. این افراد به دلیل داشتن اضطراب زیاد از برقراری ارتباط با دیگران اجتناب می‌کنند و برای در امان ماندن از قضاوت‌ها با هیچ فردی وارد رابطه نزدیک نمی‌شوند. همچنین افراد مبتلا از ترس مورد تمسخر قرار گرفتن هیچگاه از احساسات و ترس‌های واقعی خود سخن نمی‌گویند و درنهایت انسان‌هایی منزوی و گوشه‌گیری می‌شوند. اگر مبتلایان به فوبیا روند درمانی صحیحی را درپیش نگیرند به‌مرور زمان به افسردگی مبتلا می‌شوند و بر میزان اضطراب آن‌ها افزوده می‌گردد.   

اساتید گرامی و روانشناسان ارجمند جهت مطالعه عمیق‌تر درخصوص مبحث گسترده phobia می‌توانند «ابر پکیج الماس» را از نبیاد روانکال تهیه و مورد بررسی قرار دهند. در این پکیج جلسات درمانی شناختی رفتاری به‌صورت تصویری با موضوع فوبیا می‌تواند اطلاعات مفید و مهمی در اختیار شما قرار دهد.

تشخیص افتراقی اختلال فوبیا

روند تشخیص اختلال فوبیا در جلسات روانشناسی با طرح سؤالاتی ازسوی درمانگر آغاز می‌شود. متخصص با دریافت پاسخ درمانجو متوجه می‌شود بیماری او سابقه خانوادگی دارد یا خیر و همچنین درمی‌یابد تروما یا ترس ایجاد شده به چه علتی رخ داده است و او برای گریز یا اجتناب از موقعیت ترسناک چه عملکردی از خود نشان می‌دهد و زندگی روزمره خود را چگونه می‌گذراند. در طی این جلسه درمانگر ترس‌های غیرمنطقی را شناسایی می‌کند و براساس آن‌ها فرآیند درمانی بیمار را آغاز می‌نماید. در ادامه مطلب به تشخیص افتراقی فوبیا می‌پردازیم پس در ادامه همراه ما باشید.

• اگورافوبیا: باتوجه به اینکه فوبیا‌های خاص موقعیتی، مانند ترس از پرواز، ترس از مکان‌های بسته، ترس از آسانسور و… شرایط ترسناک مشابه دارند از نظر بالینی شبیه به آگورافوبیا به‌نظر می‌آیند. اگر یک بیمار تنها از یک موقعیت آگرافوبی واهمه داشته باشد، دراین شرایط فوبی خاص موقعیتی برای او تشخیص داده می‌شود. همچنین اگر بیمار از ۲ یا تعداد بیشتری موقعیت آگورافوبی هراس داشته باشد، تشخیص اختلال آگورافوبی محتمل است. به‌عنوان مثال اگر بیمار از هواپیما یا از فضاهای بسته بترسد اما از موقعیت‌های دیگر اگورافوبی نهراسد، برای او فوبی خاص تشخیص داده می‌شود. حال اگر بیمار دیگری از هواپیما، فضای بسته و جمعیت بترسد، برای او اگورافوبی تشخیص داده می‌شود.
• اختلال اضطراب اجتماعی: اگر بیمار به دلیل بررسی‌های اشتباه و منفی از برخی موقعیت‌ها ترس داشته باشد، به جای فوبیا خاص باید در او social phobia تشخیص داده شود.
• اختلال اضطراب جدایی: اگر بیمار به دلیل جدایی از حامی اصلی خود یا فردی که ازلحاظ عاطفی به او وابسته است دچار ترس از برخی موقعیت‌ها شود، اختلال اضطراب جدایی در او تشخیص داده می‌شود.
• اختلال وحشت‌زدگی: بیمار مبتلا به فوبی خاص زمانی که با ترس خود یا با موقعیت ترس‌آور مواجه می‌شود دچار حملات وحشت‌زدگی عمیق و شدیدی می‌شود. حال اگر این حملات در پاسخ به موقعیت‌ خاصی رخ دهد، تشخیص فوبی خاص داده می‌شود، اما اگر بیمار نه در پاسخ به موقعیت خاص، دچار وحشت‌زدگی و هراس گردد برای او تشخیص اختلال وحشت‌زدگی داده می‌شود.
• اختلال وسواس فکری: درصورتی که بیمار درنتیجه وسواس فکری از موقعیت یا موضوعی به هراس افتد به‌عنوان مثال از ترس آسیب به دیگران رانندگی نکند و ملاک تشخیصی دیگری جهت اختلال وسواس فکری در او داده شده باشد دراین صورت او به اختلال وسواس فکری دچار شده است.
• اختلالات مرتبط با آسیب و عوامل استرس‌زا: اگر ترس بعد از رخ‌دادن یک حادثه یا بروز آسیبی ایجاد شده باشد، PTSD یا اختلال استرس پس از آسیب به‌عنوان تشخیص درنظر گرفته می‌شود. در این شرایط تشخیص فوبی خاص تنها درصورتی داده می‌شود که تمام ملاک‌های اختلال استرس پس از آسیب تأمین نشده باشد.
• اسکیزوفرنی و اختلالات روان‌پریشی دیگر: اگر ترس بیمار و اجتناب او از تفکرات هذیانی باشد، تشخیص فوبی خاص قابل‌قبول نیست.

آیا می‌توان از بروز اختلال فوبیا جلوگیری کرد؟

متأسفانه هیچ راهی برای جلوگیری از وقوع یا بروز فوبیا وجود ندارد. باتوجه به اینکه اغلب فوبیاها قابل پیشگیری نیستند و همچنین دلیل بروز آن‌ها هنوز مشخص نیست، باید بیماران مبتلا هرچه سریع‌تر وارد مراحل درمان شوند. اگرچه انسان نمی‌تواند از بسیاری از هراس‌های خاص و ترس‌های شدید جلوگیری کند اما می‌تواند با مداخله زودهنگام بعد از رخ‌دادن یک تجربه ترس‌آور و آسیب‌زا مانند حمله حیوانات از بروز مجدد آن جلوگیری کند. به‌طورکلی مبتلایان به این اختلال در درجه اول باید بدانند عده زیادی از مردم در سراسر دنیا به این اختلالات دچار هستند و در دوره‌ای از زندگی خود درگیر فوبیا بوده‌اند. اغلب ترس‌های شدید دلایل روانشناختی دارند، پس می‌توان با پیگیری آن‌ها را درمان کرد.

همچنین بیماران مبتلا باید آگاه باشند که درمان مؤثر برای اختلال آن‌ها وجود دارد، پس اگر فوبیا آن‌ها به‌عنوان یک پاسخ آموخته شده به یک محرک خاص باشد، آن را به تمام شخصیت خود تعمیم ندهند و بدانند سریعاً می‌توانند بهبود یابند.

تفسیر اختلال فوبیا از منظر روانکاوی

در جلسات روانکاوی، درمانگر به مراجع‌کننده کمک می‌کند تا نیروهای ناخودآگاه خود را درک کند و به کنترل رفتارها، افکار و احساسات خود دست یابد. در این جلسات درمانی تجربیات کودکی فرد مورد بررسی قرار می‌گیرد تا تأثیر آن‌ها بر روی مشکلات و تعارضات او مشخص شود. باتوجه به اینکه اغلب، اختلال فوبیا از زمان کودکی و با وقوع یک حادثه یا مواجهه ترس‌آور ایجاد می‌گردد، در جلسات درمانی با رویکرد روانکاوی درمانگر با کاوش در گذشته بیمار سعی بر یافتن دلیل ترس او می‌نماید. در این جلسات درمانی، درمانگر با استفاده از تکنیک‌های تفسیر رؤیا، تداعی آزاد، تفسیر و انتقال می‌تواند به بیمار کمک نماید تا دلیل ترس یا ترس‌های شدید خود را شناسایی کند.

تفاوتی ندارد بیمار به چه نوع فوبیا مبتلا باشد، در روند جلسات روانکاوی که معمولاً هفته‌ای یکبار تشکیل می‌شود، ترس‌های ریشه‌دار شناخته می‌شوند و درمانجو دیدگاه جدیدی نسبت به عامل ترس‌آور و نیروهای ناخودآگاه خود پیدا می‌کند. در بین این جلسات گاهی درمانگر صحبت‌هایی درخصوص تجربیات گذشته، روابط و احساسات درمانجو انجام می‌دهند تا نیروهای ناخودآگاه او شناسایی شوند. این رویکرد درمانی که شامل تحریک پاسخ‌های عاطفی و غلبه بر مکانیسم دفاعی است کمک می‌کند تا درمانجو به توانایی خود در مواجهه با عوامل ترس‌آور آگاهی یابد. درک احساسات، رفتار و تجارب به درمانجو کمک می‌کند تا از تأثیر آن‌ها بر عملکرد و ترس‌های شدید خود آگاهی یابد.

تفسیر اختلال فوبیا از منظر رفتاردرمان شناختی

CBT یا رفتاردرمانی شناختی، درمانی کوتاه مدت است که بر مسائل حال حاضر بیمار تمرکز دارد و در درمان اختلالاتی مانند اضطراب پس از سانحه، اختلالات پانیک، ترس از مکان‌های باز، هراس اجتماعی، اضطراب عمومی و… بسیار مؤثر است. در جلسات رفتاردرمانی شناختی، درمانگر در ابتدا به درمانجو یاد می‌دهد تا افکار ترس‌آور و آزاردهنده خود را درخصوص مشکلات و فوبیای کنونی خود شناسایی کند و مشخص نماید که آیا این افکار واقعی هستند یا خیر. درصورت غیرواقعی بودن این افکار، درمانجو مهارت‌هایی را کسب می‌نماید که با کمک آن‌ها می‌تواند الگوهای فکری خود را تغییر دهد و در وضعیت کنونی بر ترس‌های شدید خود مقابله کند.

برای رسیدن به این شناخت و تعیین اقدامات مناسب، درمانگر در فواصل جلسات درمان، تمرین‌هایی به بیمار ارائه می‌دهد تا با انجام آن‌ها یاد بگیرد مهارت‌ها و راه‌حل‌هایی که آموخته است را برای تغییر در عملکرد خود و غلبه بر ترس‌های شدید خود در زندگی روزمره به‌کار ببندد. علاقمندان و روانشناسان گرامی جهت مطالعه عمیق‌تر درخصوص درمان phobia با کمک شیوه‌های رفتاردرمانی شناختی می‌توانند «پکیج کامل درمان شناختی رفتاری با جلسات مشاوره» و «پکیج شناختی رفتاری برای درمان فوبیا» را از بنیاد روانکال تهیه نمایند. در این پکیج‌ها با ارائه جلسات مشاوره شیوه دقیق درمان فوبیا به کمک این رویکرد بررسی شده است.

تفسیر اختلال فوبیا از منظر عصب روانشناسی و ژن شناسی

همانطور که در قسمت‌های قبلی بیان شد، باتوجه به مطالعات انجام شده در زمینه اختلال فوبیا دلیل بروز این بیماری مشخص نشده است، اما دو عامل ژنتیک و محیط در ایجاد و تشدید آن نقش دارند. اغلب افرادی که در بزرگسالی یکی از انواع اختلالات فوبیا را تجربه می‌کنند با ترسی شدید در دوران کودکی روبه‌رو شده‌اند. همچنین تجربه نشان داده است کودکانی که یکی از نزدیکانشان به فوبیا یا اختلالات اضطرابی دچار باشند، نسبت به دیگر کودکان بیشتر در معرض خطر ابتلا به phobia قرار می‌گیرند. ازطرفی رویدادهای هراس‌آور و ناراحت‌کننده‌ای مانند غرق شدن، گیر افتادن در یک محیط بسته، گزیده شدن توسط حشرات، قرار گرفتن در ارتفاع و… در دوران کودکی می‌تواند آمار ابتلا به این بیماری را افزایش دهد.

بیمارانی که در زندگی خود استرس، اضطراب و افسردگی را تجربه می‌کنند یا به‌صورت ژنتیکی آمادگی و زمینه ابتلا به این بیماری‌ها را دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به انواع فوبیا قرار می‌گیرند. همچنین درصورتی که فردی در شرایط خاص پزشکی باشد و لازم باشد مرتباً از سلامتی خود محافظت نماید، ریسک بالایی در ابتلا به این اختلال دارد. ازطرفی در برخی افراد که به آسیب‌های مغزی دچار شده‌اند نیز احتمال ابتلا به phobia بسیار بالا است. علاوه‌بر عوامل ذکر شده آنچه در ابتلا به اختلال فوبیا نقش دارد وضعیت اقتصادی و جنسیت افراد نیز محسوب می‌شود. به‌عنوان مثال در زنان فوبیای حیوانات و در مردان فوبیای دندانپزشکی بسیار شایع است، همچنین کودکانی که در شرایط اقتصادی سختی قرار دارند بیشتر به فوبیای اجتماعی مبتلا می‌شوند.   

تأثیر اختلال فوبیا بر روی فرد و خانواده فرد مبتلا از منظر آسیب‌شناسی روانی

فرقی ندارد فرد مبتلا به phobia از چه موقعیت‌ یا عاملی دچار ترس و وحشت می‌شود، بلکه آنچه مهم است تأثیری است که این بیماری بر روی روان او و خانواده‌اش می‌گذارد. این بیماران علاوه‌بر ترس شدیدی که در مواجهه با عوامل ترس‌آور تجربه می‌کنند، گاهی ازطرف خانواده خود نیز ترد می‌شوند و این موضوع برای آنان می‌تواند بسیار دردآور باشد. زمانی که بیمار نتواند در محیط بیرون از خانه به دلیل ترس‌هایی مانند فوبیای اجتماعی یا هراس از جمعیت خانواده خود را همراهی کند یا حتی در محیط خانه نتواند در جمع آنان حضور یابد به مرور زمان دچار انزوا و افسردگی می‌گردد. این بیماران علاوه‌بر افسردگی، استرس و اضطراب شدیدی را متحمل می‌شوند چراکه احساس می‌کنند از سوی خانواده پذیرفته نشده‌اند یا احساس ناکافی بودن به آن‌ها دست می‌دهد.

باتوجه به تمام این توصیفات بهتر است فرد مبتلا به اختلال فوبیا برای درمان خود اقدامات لازم را به‌موقع انجام دهد، تا هم خود را از این بیماری آزاردهنده نجات دهد و هم از ایجاد مشکل برای خانواده خود جلوگیری کند.

راه‌حل‌های حمایت‌کننده برای خانواده و نزدیکان بیمار مبتلا به اختلال فوبیا

 در درجه اول خانواده مبتلایان به فوبیا باید بدانند با بیمار عجیبی روبه‌رو نشده‌اند، چراکه هرکدام از ما انسان‌ها به دلایل متعددی درطول زندگی خود دچار ترس‌ها و فوبیاهای ناشناخته می‌شویم. این افرد باید بدانند اختلال فوبیا قابل درمان است و برای رهایی بیمارشان باید به او در این مسیر یاری رسانند. بهترین اقدامی که برای خانواده و نزدیکان بیمار مبتلا به فوبیا می‎توان انجام داد این است که درمانگر با کمک بیمار لیستی از موارد ترس‌آور تهیه کند. به‌این ترتیب فرد بیمار با کمک درمانگر خود و حمایت خانواده می‌تواند به آرامی و با تمام تلاش خود به ترس‌ها غلبه کند و مراحل بهبودی را طی نماید.

درمان‌های کاهنده  از شدت  اختلال فوبیا  از منظر دارویی و روان‌درمانی

اختلال فوبیا علاوه‌بر ایجاد مشکلات روانی متعددی مانند اضطراب، استرس و ترس بسیار شدید زمینه‌ساز مشکلات بالینی و فیزیکی نیز می‌شود. به‌عنوان مثال فردی که از هراس اجتماعی رنج ببرد دچار تعریق زیاد، لرزش دست یا مشکل تنفسی می‌گردد. همچنین لرزش صدا، گیج یا دچار توهم شدن، بالا رفتن ضربان قلب، درد خفیف قفسه سینه یا گرفتگی سینه، خشکی دهان، سرگیجه و احساس سردرد ازجمله مشکلات فیزیکی است که در پی وجود این اختلال به بیمار دست می‌دهد.

این مشکلات بالینی و تمام اختلالات فوبیا قابل درمان هستند، اما لازم است بدانید تمام بیماران phobia با یک شیوه واحد بهبود نمی‌یابند. زمانی که درمانگر با مراجع‌کننده گفتگو می‌کند، دلیل هراس و ترس او را شناسایی و عوامل یا موقعیت‌های ترس‌آور را کشف می‌کند، سپس باتوجه به نوع هراس درمان مناسب انتخاب و اجرا می‌گردد.

مسئله مهم و امیدوارکننده در زمینه درمان این بیماران این است که آن‌ها خود می‌دانند که به اختلالی دچار هستند و از وحشت‌زدگی و ترس‌های خود ناراحت هستند، به‌همین علت تمایل زیادی به بهبودی دارند. این مسئله در فرآیند درمان بسیار کمک کننده است.

در جلسات تراپی، درمانگر با شیوه درمانی «مواجهه» مراجع را با عامل ترس‌آور روبه‌رو می‌کند و به او کمک می‌کند تا بر ترس خود غلبه کند و او را متوجه می‌کند که موقعیت ایجاد شده یا شیء مورد نظر آسیبی به او نمی‌زند. یکی دیگر از روش‌های درمان فوبیا شیوه «شرطی سازی متقابل» است. در این روش، فرد بیمار پاسخی جدید به عامل ترس‌آور یاد می‌گیرد و به جای وحشت در زمان رویارویی، یادمی‌گیرد تکنیک‌های آرام‌ سازی را جایگزین اضطراب و استرس خود کند، به‌این ترتیب واکنش ترس خودبه‌خود فروکش می‌کند.

برخی از درمانگران از مراجع می‌خواهند برای تکمیل روند درمانی به متخصص مغز و اعصاب مراجعه نماید تا از داروهایی که به درمان او کمک می‌کنند مصرف نماید. به‌عنوان مثال برای کاهش اضطراب، مهار تنش‌های ایجاد شده، کم کردن استرس، کاهش علائم افسردگی و… مصرف دارو می‌تواند در کنار جلسات روان‌درمانی بسیار کمک‌کننده و مؤثر باشد.

خلاصه و جمع‌بندی

احساس ترس برای همه ما انسان‌ها امری طبیعی و قابل‌قبول است، اما گاهی این ترس وحشت‌آور است و زندگی روزمره ما را مختل می‌نماید. ترس‌های طولانی مدت از موقعیت‌ها یا عواملی مانند حیوانات، حشرات، اشیاء، مکان‌ها و… که زندگی عادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اینگونه ترس‌های شدید که با وحشت‌زدگی همراه است اختلال فوبیا نام گرفته‌اند و به دلایل نامشخص از کودکی آغاز و ممکن است تا بزرگسالی ادامه پیدا کند. phobia که در بیشتر مواقع با حالت تهوع، سردردر، تپش قلب، اضطراب، لرزش و… همراه است تأثیر جدی بر سلامت روان و جسم فرد بیمار می‌گذارد، به همین علت درمان به‌موقع آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

بیماران مبتلا به فوبیا باید بدانند تنها آ‌ن‌ها نیستند که به اینگونه ترس‌ها دچار می‌شوند و بیماری آن‌ها قابل بهبودی است. شیوه‌های مختلفی جهت درمان این اختلال وجود دارد که درمانگران باتوجه به نوع، شدت و دلیل ترس بیمار شیوه درمانی مناسب را انتخاب و اجرا می‌کنند. مراجعین عزیز بدانند در مسیر درمان اگر درمانگر تشخیص دهد برای بهبودی کامل‌تر به دارو نیاز دارند، حتماً این توصیه را جدی بگیرند تا مراحل درمان را با موفقیت طی نمایند. علاقمندان به مطالعه و کسب اطلاعات بیشتر در زمینه اختلال phobia یا دیگر مباحث حوزه روانشناسی می‌توانند با مراجعه به وب‌سایت  بنیاد روانکال و تهیه « ابر پکیج الماس » اطلاعات خود در این زمینه را گسترش دهند. این پکیج هم‌اکنون در وب‌سایت این مجموعه در دسترس همگان قرار دارد.