درمان شناختی ـ رفتاری (CBT)، روشی درمانی بر پایه روان‌درمانی است که امروزه به روشی رایج در درمان بسیاری از اختلالات روانی تبدیل شده است. این نوع از درمان، به عنوان یکی از برترین دست‌آوردهای علم روانشناسی در نیم قرن گذشته، شناخته می‌شود.
درمان شناختی ـ رفتاری، روشی است که هم بیماران آن را ترجیح می‌دهند و هم درمانگران آن را توصیه می‌کنند. محبوبیت این روش در بین بیماران به این دلیل است که درمانی کوتاه مدت است و نسبت به روش‌های درمانی دیگر، هزینه کمتری را بر دوش بیماران می‌‌گذارد. از طرفی دیگر، نتایج موفقیت‌آمیز بیشماری که به کارگیری این روش در درمان طیف گسترده‌ای از اختلالات روانی داشته است، باعث شده تا درمان شناختی ـ رفتاری، رایج‌ترین رویکرد درمانی در میان درمانگران باشد.
ماهیت و پیدایش درمان شناختی ـ رفتاری
در روان‌درمانی، برای درمان اختلالات روانی نظریه‌های معتبری ارائه شده است که روش‌های درمانی موجود، بر پایه این نظریه‌ها استوار شده‌اند. برای نمونه می توان به انواع شناخت‌درمانی (MT/CT/MBCT) ، درمان چند وجهی (MMT)، رفتار درمانی دیالکتیک (DBT)، رفتار درمانی هیجانی ـ منطقی (REBT) و درمان بر پایه پذیرش و تعهد (ACT) اشاره کرد. این روش‌های درمانی هر چند تمایزاتی در حین اجرا دارند، اما همگی از یک الگوی تقریبا یکسان پیروی می‌کنند.
درمان شناختی ـ رفتاری، همین الگوی مشترک بین این روش‌ها است. این الگوی درمانی عبارت است از بررسی و تشخیص خطاهای شناختی و آموزش مهارت‌هایی برای اصلاح و تغییر آنها.
شاید اگر بگوییم این روش درمانی از نظریات فلسفی استخراج شده است، اغراق نکرده باشیم اما به هر حال بسیاری از روانشناسان با پذیرش آرای فلاسفه مبنی بر تأثیر تفکر بر احساسات و رفتار، پژوهش‌هایی در این زمینه انجام دادند و تئوری‌های مختلفی را مطرح کردند.
در نهایت پروفسور آرون تمکین بک، روانشناس آمریکایی و استاد دانشگاه پنسیلوانیا، با مطالعه تحقیقات انجام شده و انجام پژوهش‌های بیشتر، برای اولین بار و به طور رسمی در سال ۱۹۶۰ نظریه درمان شناختی ـ رفتاری را مطرح کرد. نظریه‌ای که اگرچه برای درمان اختلالات افسردگی طراحی و اجرا شده بود اما خیلی سریع، ظرفیت‌های پنهان خود در درمان انواع اختلالات روانی را نشان داد.
با گسترش آزمایش‌های علمی و تجربی، ثابت شد که CBT در درمان اکثر اختلالات روانی کاربرد دارد. همچنین تحقیقات نشان داد که این روش برای درمان انواع اختلالات رفتاری، نه تنها به اندازه مصرف دارو مؤثر است بلکه در برخی موارد تأثیر بیشتری نسبت به مصرف دارو دارد.
امروزه درمان شناختی ـ رفتاری در سرتاسر جهان جایگاه ویژه‌ای در میان روش‌های درمانی دارد و هر ساله پژوهش‌های فراوانی در این زمینه انجام می‌شود. با توجه به موفقیت روز افزون این روش درمانی، متخصصان روان‌درمانی به دنبال آن هستند تا الگوهای درمانی بیشتر و کاربردی‌تری بر پایه نظریه شناختی ـ رفتاری طراحی کنند.
روش درمان شناختی ـ رفتاری
رفتار هر فرد و واکنش‌های او نسبت به محیط اطراف، در واقع نمای بیرونی افکار و احساسات او هستند. زنجیره شکل‌گیری رفتار در فرد اینگونه است که طرز تفکر، باورهای هر فرد در زمینه های مختلف و برداشت‌هایی که از وقایع دارد، به طور مستقیم بر احساسات او تأثیر می‌گذارند. این احساسات تأثیر پذیرفته از افکار، روی تصمیم‌گیری‌های او تأثیر می‌گذارند و در نهایت این تصمیم‌گیری‌ها به رفتار تبدیل می‌شوند.
بررسی رفتارهای غیر معقول، پر خطر و ناخوشایند نشان داده است که همگی این مشکلات، نتیجه یک چرخه معیوب هستند. افکار منفی، باورهای غلط و برداشت‌های غیر منطقی یا به عبارت دیگر خطاهای شناختی سبب شکل‌گیری احساسات ناصحیح شده‌اند و چنین روندی نتیجه‌ای جز رفتاری مخرب در پی نداشته است.
شاید بروز این خطاهای شناختی به صورت ناخودآگاه و در نتیجه افکار خودکار بوده است اما گسترش آنها بی‌ارتباط با همان رفتار مخرب نیست. در حقیقت رفتار مخرب، خود زمینه ساز ایجاد خطاهای شناختی بیشتر است.
درمان شناختی ـ رفتاری با در نظر گرفتن این واقعیت‌ها، به دنبال اصلاح این چرخه معیوب است.
بر خلاف روش‌های قدیمی درمان که ریشه اختلالات روانی را در گذشته افراد جست‌و‌جو می‌کردند، CBT علت اصلی هر اختلالی را، وجود مشکلی در سطح افکار و احساسات فرد می‌داند. این روش درمانی به افراد کمک می‌کند تا خطاهای شناختی نظیر تفکر سفید و سیاه، ذهن‌خوانی، نتیجه گیری شتاب‌زده، اکتفا به برداشت‌های غلط و … را کنار بگذارند و نگاهی واقع‌بینانه‌تر به افکار و واقعیت‌های زندگی خود داشته باشند.
روان‌درمانگر متخصص در زمینه درمان شناختی ـ رفتاری، در طول جلسات درمانی می‌کوشد تا فرد نسبت به تفکر و رفتار، تأثیرشان بر یکدیگر و آسیب‌های ناشی از افکار و احساسات ناصحیح، شناخت بهتری پیدا کند. سپس با کمک فرد مراجعه‌کننده، الگوهای مخرب و غلط موجود در سطح فکر، احساسات و رفتار او را تشخیص می‌دهد.
روان‌درمانگر پس از تشخیص مشکلات اصلی، مهارت‌هایی را به مراجعه کننده می‌آموزد تا با استفاده از آنها در زندگی روزمره خود، تفکراتش را مدیریت کرده و بر احساساتش غلبه کند. به کارگیری این مهارت‌ها در دراز‌مدت موجب اصلاح خطاهای شناختی و بهبود احساسات و رفتار فرد می‌شود.
نکته‌ای که CBT را به روشی کاربردی تبدیل کرده است این است که در این روش درمانی پس از هر جلسه، تکالیفی خانگی به فرد مراجعه کننده داده می‌شود تا با تمرین بیشتر روی مهارت‌هایی که آموخته است، بدون کمک درمانگر هم بتواند مشکلات خود را حل کند. البته این ویژگی باعث شده است تا موفقیت در درمان شناختی ـ رفتاری به دو عامل بستگی داشته باشد؛ یکی تجربه و دانش کافی درمانگر و دیگری همکاری لازم از سوی مراجعه کننده.
مدت زمان درمان
در درمان شناختی ـ رفتاری تعداد جلسات درمانی و مدت زمان آنها به شرایط مراجعه کننده بستگی دارد. این جلسات ممکن است به صورت هفتگی یا هر دو هفته یکبار تشکیل شوند و مدت زمان آنها ممکن است در مواردی تا یک ساعت هم برسد.
همانطور که قبلا اشاره شد، این روش درمانی، روشی کوتاه‌مدت است اما با توجه به شرایط و روند درمان، طول دوره آن متغیر است. گاهی ممکن است نتیجه مطلوب پس از گذراندن پنج جلسه حاصل شود و گاهی نیاز است تا ۲۰ جلسه مشاوره انجام شود.
کاربرد درمان شناختی ـ رفتاری
همانطور که در بخش اول مطرح شد، درمان شناختی ـ رفتاری در درمان بسیاری از اختلالات روانی مؤثر بوده است. در اینجا مواردی که بیشتر با این روش درمان می‌شوند را بیان می‌کنیم:
افسردگی، انواع اضطراب مانند اضطراب‌های فراگیر و اجتماعی، انواع فوبیا، اختلال وسواس فکری ـ عملی (OCD) ، اختلال پانیک، اختلال استرس پس از سانحه، اختلالات خوردن نظیر بی‌اشتهایی و پرخوری عصبی، اختلالات خواب مانند بی‌خوابی، اختلالات مربوط به مصرف مواد مخدر و الکل، خشم‌های غیر عادی و…
اما کاربرد درمانی CBT به درمان اختلالات روانی محدود نمی‌شود.
برخی از مشکلات جسمانی آزار‌دهنده که به صورت مزمن فرد را درگیر می‌کنند، منشأ عصبی دارند. مشکلاتی نظیر سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS) و سندروم خستگی مزمن (CFS). درمان شناختی ـ رفتاری در بهبود علائم این دسته از بیماری‌ها نیز مؤثر است.
البته CBT می‌تواند مکمل درمان‌های دیگر نیز باشد. در بیماری‌هایی مانند انواع سرطان یا در مشکلات زنان مانند یائسگی و بارداری، این روش درمانی با بهبود روحیه و ایجاد مثبت‌اندیشی، علائم و عوارض را کاهش می‌دهد و به عملکرد فیزیولوژیک بدن بیمار در برابر بیماری کمک می‌کند.
شرکت در جلسات درمانی این روش در کنار ورزش کردن، در بسیاری از مبتلایان به این نوع بیماری‌ها و مشکلات، تأثیرات مفید زیادی داشته است.
معرفی کتاب در زمینه درمان شناختی ـ رفتاری
هدف ما از تحریر این مقاله، معرفی اجمالی درمان شناختی ـ رفتاری، در حد توان نگارنده و ظرفیت مقاله بوده است. چنانچه توانسته‌ایم، نسبت به این رویکرد درمانی، در شما علاقه ای ایجاد کنیم، منابع معتبری را برای مطالعه معرفی می‌کنیم تا ضعف‌ها و کاستی‌های این مقاله را جبران کرده باشیم.
۱ـ کتاب آموزش درمان شناختی ـ رفتاری/ اثری مشترک از جسی رایت، مایکل ای تیز و مونیکا راسبرس بسکو/ ترجمه از حبیب الله قاسم زاده
۲ـ کتاب راه و رسم درمانگری در نظریه شناختی ـ رفتاری/ دکتر فرشته موتابی
۳ـ کتاب رفتاردرمانی شناختی (راهنمای کاربردی در درمان اختلال‌های روانی) در دو جلد/پال سالکووس کیس/ ترجمه از حبیب الله قاسم زاده
۴ـ کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی/ گرد‌آوری شده در انجمن روانپزشکی آمریکا ( جدیدترین نسخه ویرایش پنجم است.)
معرفی اساتید برتر درمان شناختی ـ رفتاری
نظریه شناختی ـ رفتاری با اینکه عمر زیادی ندارد اما با توجه به موفقیت‌های تجربی و علمی خود، توجه روانشناسان بسیاری را جلب کرده است. بسیاری از اساتید روانشناسی با رویکردهای مختلف درمانی، با انجام پژوهش‌های مرتبط با CBT ، برای گسترش و تکمیل این روش درمانی تلاش کرده‌اند. بسیاری از این تلاش‌ها نیز، نتایج مطلوبی را به دنبال داشته اند. ما به معرفی دو نفر از این اساتید بسنده می کنیم.
۱ـ دکتر دونالد مایکنبام (متولد۱۹۴۰ در نیویورک سیتی و دارای مدرکPHD در زمینه روانشناسی بالینی از دانشگاه ایلی نویز)
ایشان با انجام پژوهش‌های گسترده در مورد روش‌های پیشگیری از خودکشی، موفق به دریافت جایزه «یک عمر پیشرفت» از بخش بالینی انجمن روانشناسی آمریکا شده‌اند. اما شهرت دکتر بام، به خاطر ابداع روشی آموزشی ـ درمانی بر اساس دیدگاه شناختی ـ رفتاری است. این روش که خود ـ آموزی (SIT) نام دارد، نظر پژوهشگران زیادی را جلب کرده است.
البته دکتر بام به عنوان عضو ارشد انجمن روانشناسی آمریکا، ابداعات دیگری نیز در این زمینه دارند که از آن جمله می‌توان به ابداع روش آموزشی ـ درمانی ایمن‌سازی در مقابل استرس اشاره کرد.
۲ـ دکتر آرتور فریمن (استاد برجسته روانشناسی در کالج پزشکی استئوپاتی در فیلادلفیا)
ایشان رئیس سابق انجمن بین‌المللی درمان‌های شناختی ـ رفتاری بوده‌اند. از ایشان بیش از۱۰۰ عنوان مقاله به چاپ رسیده است که برخی از این مقاله ها به ۲۰ زبان ترجمه شده‌اند. همچنین دکتر فریمن با برگزاری کنفرانس‌های علمی در ۴۵ کشور، به عنوان یکی از پرکارترین اساتید روانشناسی شناخته می‌شود.
در پایان ضمن تشکر از همه علاقمندانی که با مطالعه این مقاله ما را همراهی کردند، یادآور می‌شویم که به منظور دسترسی آسان‌تر شما به مطالب معتبرعلمی در مورد درمان شناختی ـ رفتاری و همچنین بهره‌مندی شما از آموزش‌های ارائه شده توسط اساتید مطرح این روش، مجموعه کاملی را با عنوان پکیج آموزش درمان شناختی رفتاری از ۱۴درمانگر بین المللی همراه با جلسات درمانی برایتان فراهم کرده‌ایم.
با تهیه این بسته از روانکال، دانسته‌های خود را به روز کنید، ابهامات خود را رفع کنید، پاسخ‌های مناسب برای پرسش‌هایتان بیابید، از تجربه اساتید برجسته بهره‌مند شوید و خلاصه CBT را به بهتری شکل آموزش ببینید.
جهت مشاهده مجموعه آموزشی اینجا کلیک کنید.
