بازی درمانی

پردازش احساسات و بازگو نمودن حالات روحی درونی برای کودکان سخت و دشوار است؛ چراکه آن‌ها هیچگونه مهارت شناختی و کلامی جهت گفتگو در بعضی امور را ندارند. کودکان در زمان مواجهه با چالش‌های زندگی نمی‌توانند مانند والدین خود به راحتی صحبت کنند و موضوعات را تجزیه و تحلیل نمایند. به‌همین علت درمانگران حوزه سلامت روان از تکنیک بازی درمانی استفاده می‌کنند تا به احساسات درونی کودکان پی‌ببرند. زیرا کودکان ازطریق بازی افکارشان را بازگو می‌کنند، اعتمادبه‌نفس پیدا می‌کنند، روحیه استقلال‌طلبی آن‌ها تقویت می‌شود و توانایی حل مسائلشان را پیدا می‌کنند.

کودکان در حین بازی می‌توانند احساساتی مانند ترس، غم، شادی و عصبانیت را بیان کنند و به احساس ارزشمندی و امنیت دست‌پیدا کنند. تخلیه انرژی کودکان در زمان بازی می‌تواند آرامش آن‌ها را افزایش دهد، اما اگر این انرژی به‌طرز صحیحی بروز پیدا نکند به‌ اضطراب، پرتحرکی و افسردگی تبدیل می‌گردد. در این مطلب قصد داریم درخصوص این رویکرد درمانی و نحوه چگونگی انجام آن مطالب مفیدی ارائه دهیم، پس تا پایان همراه ما باشید.  

بازی درمانی چیست و برای کدامیک درمانجویان روش کاربردی خواهد بود؟

در نگاه نخست ممکن است بازی درمانی مانند یک بازی معمولی به‌نظر برسد، اما این تکنیک به‌عنوان یک راه‌کار درمانی در شناخت بسیاری از مشکلات عاطفی، جسمی و روحی کودکان شناخته شده است. درمانگران ماهر این رویکرد درمانی می‌توانند با استفاده از ترفندهایی درحین بازی کودکان آگاهی‌هایی درخصوص مشکلات آن‌ها کسب نمایند. بعد از شناسایی مشکلاتی که کودک با آن‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کند، درمانگر می‌تواند احساسات، عواطف و آسیب‌های روانی حل نشده او را بررسی نماید و ازطریق بازی مکانیسم‌های مقابله‌ای جدید و نحوه تغییر رفتار ناسازگار را به او آموزش دهد. این شیوه مؤثر درمانی نه‌تنها برای شناسایی تعارضات عاطفی و روحی کودکان قابل استفاده است، بلکه برخی از درمانگران رفتاری شغلی یا برخی فیزیوتراپیست‌ها و مددکاران اجتماعی نیز از این تکنیک در شناسایی و درمان مراجعین خود بهره‌ می‌برند.

Play Therapy راهی عملی برای بررسی موضوعات ناراحت‌کننده و استرس‌زا در کودکان به‌حساب می‌آید، چراکه آن‌ها در صحنه بازی می‌توانند شخصیت‌هایی خلق کنند و احساسات خود را با آن‌ها به اشتراک بگذارند. به‌طورکلی این رویکرد درمانی برای درمان و بهبودی کودکانی که دچار خشونت خانگی شده‌اند، مورد آزار قرار گرفته‌اند، دارای افسردگی و پرخاشگری هستند یا اختلال در یادگیری دارند بسیار مؤثر و کارگشا شناخته شده است. براساس آمار، محققان حوزه علم روانشناسی به این نتیجه رسیده‌اند که حدود ۷۰ درصد کودکانی که به اختلالات روانی مختلف دچار هستند، پس‌از گذراندن یک دوره بازی درمانی به بهبودی دست می‌یابند.

چگونه بازی درمانی در درمان مشکلات کودکان مؤثر است؟

بازی مهمترین بخش زندگی هر کودک به‌حساب می‌اید، زیرا کودکان توسط بازی تمام احساسات درونی خود را بروز می‌دهند و از این طریق افکارشان را بازگو می‌نمایند. همانطور که تغذیه خوب و مناسب در رشد جسمانی کودک نقش مهمی ایفا می‌کند، بازی نیز به رشد ذهنی، تفکرات و خلاقیت کودک کمک فراوانی می‌نماید. درمانگران باتجربه در روند بازی درمانی می‌توانند ویژگی‌های خلقی کودکان را شناسایی کنند و آسیب‌های حل نشده آن‌ها را تشخیص دهند. درحین این فرآیند درمانی، درمانگر می‌تواند ذهن کودک را درگیر مسائل مختلفی نماید و به او کمک کند تا رفتارهای صحیح را جایگزین عملکردهای منفی خود کند.

برخی از کودکان به دلایل مختلفی در ابتدای راه درمان ممکن است از خود مقاومت نشان دهند و با درمانگر همکاری نکنند، اما درمانگر با صبر و حوصله می‌تواند با انجام بازی به کودک یاد دهد چگونه هیجانات خود را کنترال کند و احساسات خود را به‌شکل صحیحی بروز و رفتار مناسبی انجام دهند. اساتید گرامی و روانشناسان ارجمند می‌توانند جهت کسب اطلاعات عمیق‌تر درخصوص این رویکرد درمانی «پکیج مجموعه مشاوره تخصصی کودک و بازی درمانی» را از بنیاد روانکال تهیه و مطالعه نمایند. این پکیج مجموعه‌ای تخصصی در زمینه روانشناسی به‌حساب می‌آید که پروتکل‌های عملی برای ارتباط مؤثر درمانگران کودک با مراجعین را بیان نموده است. همچنین در این مجموعه کاربرد تکنیک‌های این رویکرد درمانی برای بهبود شرایط روانی مراجعین مورد بررسی قرار گرفته است.

روش‌شناسی در بازی درمانی و سبک‌های متنوع آن

بازی درمانی تکنیک درمانی به‌حساب می‌آید که می‌تواند در شناسایی اختلالات طیف وسیعی از مراجعین مورد استفاده قرار گیرد، اما این رویکرد درمانی اغلب برای تشخیص مشکلات کودکان ۳ تا ۱۲ سال بیشتر کاربرد دارد. کودکان با توجه به مراحل رشدی و سنی که از آن برخوردارند، توانایی و مهارت‌های زبانی بزرگسالان را ندارند. معمولاً آن‌ها مسائل و چالش‌هایی را احساس می‌کنند اما یا توانایی بیان آن‌ها را مانند بزرگسالان ندارند و یا فرد بالغ مورد اعتمادی برای بیان افکار خود ندارند.

همچنین در اغلب مواقع تجربه ثابت کرده است، بزرگسالان نشانه‌ها و علائم کلامی یا غیرکلامی کودکان را به اشتباه تفسیر می‌کنند و این موضوع سبب نگرانی و آسیب بیشتر کودکان می‌گردد.

کودکان در زمان بازی خود را در جایگاه دیگری تصور می‌کنند و می‌توانند آزادانه احساسات درونی خود را بیان کنند و عمیق‌ترین حالات خود را به نمایش بگذارند. درمانگران در جلسات Play Therapy خود را هم‌سطح کودک می‌کنند و وارد دنیای او می‌شوند، به‌این ترتیب کودک گارد کمتری در برابر درمانگر می‌گیرد و تمایل بیشتری برای به اشتراک گذاشتن احساسات خود با مشاور را دارد. تکنیک‌های بازی درمانی باتوجه به نیازهای خاص کودکان و نوع اختلالات عاطفی یا روانی آن‌ها متفاوت است. برخی درمانگران این حوزه تخصصی در شروع جلسات درمان خود از کودک می‌خواهند بازی را تماشا کند، یا مصاحبه‌ای از کودک و والدین او به‌صورت جداگانه انجام می‌دهند و سپس فرآیند درمانی را براساس شناختی که از کودک پیدا نموده‌اند آغاز می‌کنند.

مشاوران با ارزیابی دقیق و تعیین اهداف درمان و درنظر گرفتن محدودیت‌های لازم برنامه‌ای جهت پیش‌برد جلسات درمانی خود به‌کار می‌بندند. همچنین این متخصصین بر چگونگی نحوه کنار آمدن کودک با دوری از والدین، چگونگی بازی او به تنهایی و دیدار مجدد او با والدینش تمرکز می‌کنند. برای یک درمانگر ماهر نحوه تعامل کودک با انواع مختلف اسباب‌بازی‌ها و تغییر رفتار آن‌ها در هر جلسه نسبت به جلسه قبل می‌تواند بسیار مهم باشد، چراکه ممکن است کودک از بازی به‌عنوان یک مکانیسم تکسین‌دهنده  برای کنترل ترس و اضطراب خود یا بهبودی و حل مشکلاتش استفاده کند. تمام این مشاهدات می‌تواند راهنمای خوبی برای مشاور کودک باشد تا جلسات درمان را با موفقیت شروع و ادامه دهد. جلسات Play Therapy با استفاده از تکنیک‌های زیر انجام می‌شود، هرکدام از این تکنیک‌ها باید در محیطی انجام ‌‌شود که کودک در آن احساس امنیت داشته باشد.

• تجسم خلاق
• قصه‌گویی
• نقش آفرینی
• تلفن‌های اسباب بازی
• هنر و صنایع دستی
• آب بازی و شن بازی
• لگو یا پازل و اسباب بازی‌های ساختنی
• عروسک‌های خیمه شب بازی، ماسک‌های عروسکی یا عروسک‌های پولیشی
• رقص و حرکات خلاقانه
• نمایش موزیکال

انواع اصلی بازی درمانی

کودکان با یکدیگر متفاوت هستند و هرکدام روحیات و ویژگی‌های خاص خود را دارند، به همین علت درمانگران رویکردهای مختلف Play Therapy را بررسی می‌کنند و باتوجه به شرایط درمانجو نوع مناسب را انتخاب و اجرا می‌کنند. فاکتورهایی که یک درمانگر براساس آن‌ها نوع بازی را انتخاب می‌کند شامل میزان سلامت بدنی، میزان بهره هوشی، جنسیت، خلاقیت، فرهنگ خانوادگی، موقعیت جغرافیایی، تفاوت‌های فردی و سطح رشد جسمانی و حرکتی کودک می‌شود.

در ادامه این مطلب قصد داریم انواع اصلی بازی درمانی را در کنار یکدیگر بررسی نماییم، قبل از آن لازم است «ابر پکیج الماس» را خدمت اساتید گرامی و روانشناسان ارجمند معرفی نماییم. این پکیج که توسط بنیاد روانکال تهیه شده است شامل تمام مباحث آموزش روانشناسی می‌شود و مرجع کاملی جهت کسب اطلاعات عمیق برای اساتید اهل فن محسوب می‌شود.

بازی درمانی فعال Active Play Therapy

در این نوع از Play Therapy به کودک تعداد محدودی اسباب بازی داده می‌شود و سپس درمانگر در کنار کودک با او شروع به بازی می‌کند. در این نوع از درمان، درمانگر موقعیت محرک را طراحی می‌کند؛ این موقعیت هدایت‌گر کودک به سوی بازی محسوب می‌شود. به‌عنوان مثال اگر کودک با فرزند تازه به دنیا آمده مشکل داشته باشد، به انجام بازی هدایت داده می‌شود که در جهت تعامل با نوزاد خیالی تدارک دیده شده است.

بازی درمانی غیرفعال Stimulus Situation

در این شیوه از درمان محدودیتی برای بازی کودک درنظر گرفته نمی‌شود و کودک به شیوه‌های مختلف کاری را انجام می‌دهد که اجازه آن را دارد. درمانگر در این نوع بازی درمانی وسایل بازی را محدود نمی‌کند، مداخله خاصی انجام نمی‌دهد، انتخاب راه را به کودک محول می‌کند و تلاش می‌کند تا بخشی از بازی کودک باشد. مهمترین عامل در این نوع از درمان این است که درمانگر احساسات و صحبت‌های کودک را درک کند و از آن‌ها در جهت تغییر رفتار او استفاده کند.

بازی‌های فیزیکی Physical Play

بازی‌های فیزیکی همان بازی‌های قدیمی و کوچه خیابانی به‌حساب می‌آیند که ابزار مخصوص به خود را دارند و به‌صورت انفرادی یا گروهی قابل اجرا هستند. این نوع از بازی‌ها انرژی کودکان را تخلیه می‌کند و برای فرار از کسالت و خستگی بسیار مفید هستند. درمانگران رویکرد Play Therapy از این نوع درمان به جهت بهبود رفتارهای ناآرام و پرخاشگرانه توأم با عصبانیت کودکان بهره می‌برند. در بازی‌های فیزیکی دو نوع عضله کودکان درگیر می‌شود که هرکدام از این عضله‌ها در سنین مختلف کاربردهای متفاوتی در بدن او ایفا می‌کنند.

بازی‌های تقلیدی Imitation Games

کودکان رفتار، طرز صحبت کردن، عملکرد و واکنش اطرافیان خود را در موقعیت‌های مختلف تقلید می‌کنند؛ باتوجه به اینکه تأثیر رفتار از گفتار، نصیحت و امر و نهی در کودکان بیشتر است، بنابراین درمانگران در روند بازی‌های تقلیدی از کودک می‌خواهند نقش یکی از والدین یا خواهر یا برادر خود را انتخاب و مانند آن‌ها رفتار کند. درحین این نوع بازی و ایفای نقش توسط کودک، او می‌تواند نقش آن‌ها را برون‌ریزی کند و دلیل بسیاری از اضطراب‌ها، ترس‌ها و نقاط ضعفش مشخص ‌شود. به‌عنوان مثال در بازی، کودک نقش پدر خود را ایفا کند و درحین اجرای نقش با مادر به مشاجره بپردازد و برون ریزی داشته باشد. این برون ریزی نشانه از درگیری ذهنی کودک بر روی مسائل شخصی بین پدر و مادر دارد که منجر به دعوا و بحث می‌گردد.  

همه ما انسان‌ها در هر دوره از زندگی خود سعی می‌نماییم مقلدی برای خود پیدا کنیم، به‌عنوان مثال در دوران دبستان بیشتر نقش معلم را انتخاب می‌کنیم زیرا برای ما تازگی دارد؛ همچنین در دوره نوجوانی به جای تقلید رفتار بزرگسالان سعی می‌نماییم رفتار هم‌سالانمان را تقلید کنیم و این خود نشانه آغاز همسو شدن با گروه‌های اجتماعی و نقش‌های واقعی زندگی به‌شمار می‌آید.

بازی‌های نمایشی Dramatic Games

نمایش یکی از جذاب‌ترین فعالیت‌ها برای بچه‌ها و کودکان به‌حساب می‌آید و همه افراد ازجمله معلمین یا والدین می‌توانند با درست کردن نقاب‌های مختلف از انسان یا حیوان یک نمایش کودکانه اجرا کنند. درمانگر رویکرد بازی درمانی در اجرای این نوع بازی می‌تواند از یک قصه‌ صوتی یا متنی استفاده کند و نقاب‌های مربوط به آن را بسازد و سپس قصه را برای کودک به اجرا درآورد. در این نوع رویکرد درمانی کودک نقش یک کاراکتر از قصه را برعهده می‌گیرد و درمانگر درحین روند بازی می‌تواند روحیات و احساسات او را شناسایی نماید.

بازی‌های نمادی Symbolic Games

کودکان با تخیلاتشان زندگی می‌کنند، حتماً دیده‌اید آن‌ها با دوست خیالی خود حرف می‎زنند، بازی می‌کنند، غذا می‌خورند و می‌خوابند و این حس تخیل آنها است که سبب بروز خلاقیت می‌گردد. درمانگران حوزه سلامت روان کودکان به راحتی می‌توانند با جایگزین کردن ابزار و وسایل مختلف توسط اشیاء واقعی این بازی‌های تخیلی را وارد حیطه درمان کنند. به‌عنوان مثال با یک لیوان پلاستیکی ادای یک هواپیمای درحال پرواز را درمی‌آورند یا با یک خودکار پرنده‌ای را شبیه‌سازی می‌کنند؛ یا حتی یک تکه چوب را شبیه به اسب درنظر بگیرد و بر آن سوار شود. این بازی‌ها بهترین شیوه از انواع بازی درمانی به‌حساب می‌آیند که علاوه‌بر تقویت خلاقیت کودک به یادگیری مهارت حل مسئله او کمک می‌کند و به او می‌آموزد در شرایط مختلف چه واکنشی از خود نشان دهد.

بازی‌های خلاقیتی Imaginative games

بازی‌هایی مانند شن بازی، خمیر بازی، موسیقی، نقاشی و داستان گویی، ازجمله بازی‌هایی هستند که می‌تواند احساسات کودک را به مرحله ظهور برساند. درمانگران حوزه بازی درمانی می‌توانند براساس نقاشی کودک یا ساخته دست او ترس‌ها، اضطراب‌ها و نگرانی‌های او را کشف کنند و راه‌های درمان آن را ارائه دهند.

بازی‌های گروهی Group Games

متأسفانه این روزها به دلیل تغییرات سبک زندگی، تک فرزند بودن خانواده‌ها، مراقبت بیش‌از اندازه از فرزندان، تعامل کوتاه کودکان با یکدیگر و…، اغلب کودکان دچار مشکل خود محوری شده‌اند. بازی درمانی گروهی یکی از بهترین راه‌کارها در حل این مشکل به‌شمار می‌آید. در این فرآیند درمانی توانایی شناختی کودک افزایش می‌یابد و به مرور زمان یاد می‌گیرد چگونه ارتباط سالم‌تری برقرار کند. به‌این ترتیب کودک از خود محوری خارج می‌شود و به جمع دوستانه و بازی‌های گروهی گرایش پیدا می‌کند.

انواع فرعی بازی درمانی

برخی از والدین گمان می‌کنند در اتاق‌های بازی درمانی تنوع اسباب بازی‌ها بسیار زیاد است، درصورتی که با مشاهده محیط اتاق بازی متوجه خواهند شد همین وسیله‌های ساده بازی در مقابل اتاق پر از اسباب بازی فرزندشان، حال کودکشان را خوب می‌کند. علاوه‌بر انواع اصلی Play Therapy که در قسمت قبل به آن اشاره شد، انواع فرعی بازی درمانی نیز از سوی درمانگران حوزه علم روانشناسی معرفی شده است که در بهبود حال کودکان و تأثیر عمیق‌تر انواع اصلی این رویکرد درمانی مؤثر است.

از مهمترین این بازی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فرزند درمانی: درمانگران با آموزش‌های خاصی به والدین می‌توانند آن‌ها را وارد بازی‌های کودکان کنند.
• سینی درمانی با شن و ماسه: کودک در یک جعبه یا سینی پر از شن، صحنه‌ای را ایجاد کند و با اسباب بازی‌های کوچک خود در آن بازی کند. این صحنه می‎تواند بازتابی از زندگی خود کودک به‌شمار آید و به‌این ترتیب فرصتی برای حل تعارضات و ازبین بردن موانع جهت پذیرش خود را فراهم آورد.
• کتاب درمانی: کشف مفاهیم یا مهارت‌های خاص ازطریق مطالعه کتاب صورت می‌گیرد، در این شیوه درمانگر از والدین می‌خواهد کتابی را با کودک خود مطالعه کنند.
• بازی با حباب: بازی با حباب که از فعالیت‌های محبوب اغلب بچه‌ها به‌حساب می‌آید، یکی از انواع بازی‌های ساختنی و خراب‌ کردنی است. این بازی به کودک کمک می‌کند در زمان ساختن حباب تنفس آرام و طولانی داشته باشد. درنتیجه این نوع بازی به ایجاد آرامش او کمک فراوانی می‌نماید.
• بازی پا کوبیدن: در این بازی کودک مجاز است پاهای خود را به هر شکلی که می‌خواهد به زمین بکوبد، به‌این ترتیب او می‌تواند عصبانیت و خشم خود را با ضربات پا از بدن خارج و به زمین منتقل کند.
• بازی‌های پرصدا: خشم کودک با انجاد بازی‌های پرصدا قابل کنترل است، بازی‌هایی مانند طبل کوبیدن، با یک قاشق به ظرفی زدن و… می‌تواند کودک را از خشم و عصبانیت تخلیه کند.
• بازی ساختن و خراب کردن: معمولاً زمانی که کودک خشمگین است وسائل را به اطراف پرتاب می‌کند یا سروصدا راه می‌اندازد. بازی ساختن و خراب کردن با استفاده از وسایلی مانند لگو می‌تواند بدون آسیب تا حدودی خشم کودک را تخلیه کند.

علل تفاوت سبک‌ها و بهترین‌ها در حوزه بازی درمانی

همانطور که گفته شد کودکان هرکدام روحیات متفاوتی دارند و مسلماً از مشکلات و اختلالات روحی یا عاطفی مختلفی رنج می‌برند. ممکن است برخی از آن‌ها به دلیل مشاجرات والدین دچار ترس و اضطراب شده باشند و برخی با تولد فرزند دوم احساس نگرانی و عدم پذیرش نمایند. باتوجه به اینکه کودک نمی‌تواند احساسات خود را بیان کند و گاهاً فرد قابل اعتمادی نمی‌یابد تا با او سخن بگوید، این اضطراب‌ها و تنش‌ها را به صورت‌های دیگر مانند داد زدن، پرت کردن اشیاء، جیغ کشیدن و… نشان می‌دهد. بنابراین در این زمان وجود یک درمانگر باتجربه می‌تواند برای به آرامش رسیدن این کودکان بسیار مفید باشد.

درمانگر می‌تواند بر اساس روحیات کودک بازی مناسب او را طراحی کند و به حالات و احساسات درونی او پی‌ببرد. ازطرفی برخی از کودکان با مشکلاتی مانند عدم اعتمادبه‌نفس یا عدم مسئولیت‌پذیری روبه‌رو هستند. در اینگونه مواقع نیز درمانگر باید سبک خاصی از بازی درمانی را اجرا نماید. بنابراین در این تکنیک درمانی سبک‌های مختلفی طراحی شده است تا طیف وسیعی از بیماران قابل درمان باشند.

نکته مهم دیگر این است که Play Therapy شیوه بسیار کاربردی برای کودکان مبتلا به اوتیسم شناخته شده است. چراکه این کودکان قادر به پردازش احساسات خود نیستند و درمانگر با اجرای سبک‌های بازی درمانی می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا با مشکلات خود کنار بیاید و رفتارهای مناسب را درپیش گیرد. این دسته از کودکان علاوه‌بر جلسات درمانی به دارو درمانی نیز نیاز دارند. علاقمندان محترم و روانشناسان عزیز می‌توانند با تهیه «پکیج کامل روانشناسی کودک و خانواده» اطلاعات جامع و کاملی در زمینه نقش بازی در شخصیت کودکان و نحوه تغییر رفتار و اصلاح کودک به‌دست آورند. این مجموعه که توسط بنیاد روانکال ارائه می‌شود اطلاعات مفیدی در زمینه آموزش روانشناسی برای علاقمندان خواهد داشت.

روش‌های تشخیص در بازی درمانی

درمانگران رویکرد Play Therapy در زمان مشخص و با شیوه ارتباطی خاص خودشان تکنیک‌های مؤثر درمانی را برای درمانجویان به‌کار می‌بندند. این متخصصین براساس نیاز کودک و نوع چالشی که با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند جلسات درمانی خود را آغاز می‌کنند. گاهی در شروع کار درمانگر ممکن است از کودک بخواهد فقط بازی را مشاهده کند، یا ممکن است قبل از شروع کار با کودک یا والدین و معلم‌های او مصاحبه‌ای انجام دهد تا از نوع رفتار و عملکرد کودک مطلع شود. بازی درمانگران با به‌کارگیری انواع مختلف اسباب بازی نوع تعامل کودک و تغییر رفتار او را در جلسات مختلف بررسی و مقایسه می‌کنند تا به نکات مهم و کلیدی دست‌ پیدا نمایند.

به‌طورکلی درمانگران حوزه سلامت روان کودکان از بازی درمانی به‌عنوان یک سازوکار تسکین‌دهنده جهت کنترل ترس و اضطراب کودک استفاده می‌کنند و تمام تلاش خود را جهت بهبودی حال او انجام می‌دهند. بنابراین می‌توان گفت باتوجه به نیازهای فردی هر کودک، شیوه درمانی مناسب را انتخاب و با هدف برطرف ساختن مشکلات کودک جلسات درمان را آغاز می‌کنند. برخی از درمانگران باتوجه به شرایط کودک ممکن است از والدین یا خواهر و برادر کودک بخواهد تا در جلسات Play Therapy آن‌ها را همراهی کنند. به‌این ترتیب درمانگر با انجام تکنیک «بازی درمانی مبتنی بر فرزند» به حل تعارضات و بهبودی شرایط خانواده کمک فراوانی می‌نماید.

بازی درمانی چه تأثیر درمانی بر روی کودکان می‌گذارد؟

بازی درمانگران، کارشناسان متخصص و حرفه‌ای هستند که در حوزه Play Therapy آموزش‌های کامل و تخصصی را گذرانده‌اند و به خوبی با روحیات کودکان دچار مشکل و اختلال آشنا هستند. این متخصصین ماهر مهارت‌های لازم جهت استفاده از تکنیک‌های بازی درمانی را فراگرفته‌اند و اصول کلی آن را می‌دانند. درمانگران درحین جلسات بازی می‌دانند از چه کلماتی استفاده کنند تا احساس توانمندی را از کودک نگیرند و به او اجازه دهند تا خودش مستقلاً شروع به فعالیت کند. باتوجه به اینکه حل هر نوع از مشکلات کودکان باید به کمک شیوه یا تکنیک خاصی انجام شود در ادامه به تأثیر این رویکرد درمانی بر روی کودکان با اختلالات مختلف می‌پردازیم.

درمان کودکان اوتیسم

کودکان اوتیسم هیچ تمایلی برای ایجاد ارتباط با دیگران ندارند، بنابراین این رویکرد درمانی قدرت استدلال در آن‌ها را تقویت می‌کند، درک بهتری از مفاهیم بین فردی به آن‌ها می‌بخشد و کمک می‌کند تا ارتباطات بیشتر و مؤثرتری با پیرامون خود برقرار کنند.

درمان کودکان بیش فعال

اختلال نقص توجه در برخی از کودکان دیده می‌شود، این کودکان آرام‌ و قرار ندارند، نافرمان هستند، از تمرکز کافی برخوردار نیستند و تحمل انتظار کشیدن ندارند. بازی درمانگران با انتخاب تکنیک مناسب می‌توانند میزان تمرکز این کودکان را افزایش دهند و مشکلات دیگر او را بهبود بخشند.

درمان کودکان لجباز

درمانگران در انتخاب تکنیک بازی درمانی برای کودکان لجباز، تکنیکی را انتخاب می‌کنند که کودک حل مسئله را بیاموزد و سعی نماید رفتارهای پرخاشگرایانه یا لجبازانه خود را با رفتارها و عملکردهای سازنده جایگزین کند. لجبازی کودکان معمولاً دلایل مختلفی دارد، اما درکل اغلب کودکان لجباز دچار خشم و اضطراب درونی هستند یا مشکلاتی مانند گرسنگی و بی‌خوابی دارند که سبب لجبازی در آن‌ها می‌شود. درمانگران حوزه کودکان با انجام بازی‌هایی مانند «بادکنک‌های خشم» به کودک کمک می‌کنند تا خشم خود را تخلیه کند، به‌این ترتیب لجبازی او کمتر می‌شود. پاره کردن روزنامه یکی دیگر از بازی‌هایی است که جهت کنترل خشم درمانگران این حوزه انجام می‌دهند.

روانشناسان ارجمند می‌توانند با تهیه «پکیج پرورش کودک سالم از تولد تا نوجوانی» اطلاعات مفید و عمیقی درخصوص دلایل و راه‌حل‌های لجبازی کودکان به‌دست آورند. این پکیج هم‌اکنون در وب‌سایت بنیاد روانکال در دسترس همگان قرار دارد.

درمان کودکان مبتلا به اختلال سلوک

اختلال سلوک یا CD ناهنجاری است که در پسران بیشتر از دختران دیده می‌شود، این کودکان بدرفتاری زیادی از خود نشان می‌دهند، افراد بی‌مسئولیتی هستند، ممکن است از خانه یا مدرسه فرار کنند، گاهی دست به سرقت بزنند یا به افراد و حیوانات دیگر صدمه بزنند. این کودکان تجربه‎های آسیب‎زایی را از سر می‌گذرانند و دچار مشکلاتی مانند پرخاشگری می‌شوند. بازی درمانگران برای بهبود این کودکان با استفاده از تکنیک قصه‌گویی، آن‌ها را درگیر فضای داستان می‌کنند تا مهارت‌های اجتماعی را یاد بگیرند و از شدت یا ادامه مشکلات آن‌ها جلوگیری کنند. 

درمان کودکان با اختلال خواندن

اختلال خواندن یکی از شایع‌ترین مشکلات و اختلالاتی است که کودکان به آن مبتلا می‌شوند. این اختلال هیچ ارتباطی با میزان بهره هوشی آن‌ها ندارد و سبب درک اشتباه مطالب، تلفظ غلط لغات، نوشتن ناقص آن‌ها و مشکل در تشخیص زمان در کودکان می‌گردد. درنتیجه می‌توان گفت کودکانی که دچار این اختلال هستند مهارت‌های مربوط به خواندن و نوشتن را به‌خوبی یاد نمی‌گیرند و مشکلات متعددی برای آن‌ها رخ می‌دهد. این کودکان هیچ تمایلی به خواندن متن ندارند، جملات را بریده بریده و کند ادا می‌کنند و یا کلمات را پشت سرهم می‌خوانند. بازی درمانگران با استفاده از بازی «شباهت و تفاوت» سعی می‌نمایند این کودکان را به سمت بهبودی هدایت کنند.

در روند این بازی نقاشی‌هایی با تفاوت‌های جزئی به کودک داده می‌شود و از او می‌خواهند تفاوت‌ها را پیدا کند، به‌این ترتیب توانایی یادگیری کودک تقویت می‌گردد. یکی دیگر از بازی‌هایی که درمانگران با این کودکان انجام می‌دهند این است که از آن‌ها می‌خواهند شعری را از روی کتاب با صدای بلند بخوانند یا با دیگران هم‌خوانی کنند. این بازی کودک را درگیر فرایندی می‎کند که به او یاد می‌دهد کلمات را درست ادا کند و با دقت و تلفظ صحیح بخواند.

تأثیر ناسازگاری‌ها و اختلالات کودکان بر روی اعضای خانواده از منظر آسیب‌شناسی روانی

اغلب کودکان از بدو تولد آمادگی و ظرفیت این را دارند تا با بهترین و کامل‌ترین امکانات رشدی، به بالاترین درجه از کمالات دست پیدا کنند و به‌صورت شایسته‌ای پرورش یابند. محیط مناسب خانوادگی، محیط آموزشی ایمن و شرایط زندگی، همه‌وهمه در پرورش یک کودک سالم نقش مهمی ایفا می‌کنند. اما محدودیت‌ها و مشکلات  خانوادگی و شرایط پیچیده اجتماعی دست‌به‌دست یکدیگر می‌دهند و مراحل پروش یک کودک سالم را مختل می‌کنند. فقر، بیماری، نابسامانی خانوادگی، طلاق والدین، مشکلات فرهنگی، مهاجرت و… نیز ازجمله عواملی هستند که سبب برهم خورد محیط امن خانه  و اجتماع می‌گردد و مانع از رشد و بالندگی صحیح کودکان می‌گردد و زمینه را برای پرورش یک کودک ناسازگار فراهم می‌نماید.

مطالعات و پژوهش‌های گسترده حوزه علم روانشناسی نشان داده است، کودکان دارای مشکل به اختلالاتی همچون افسردگی، اضطراب، میل به خودکشی، مصرف مواد مخدر، بزهکاری و… دچار می‌شوند. بنابراین لزوم انجام درمان‌های به‌موقع و رسیدگی به وضعیت کودکان در سنین پایین مراحل رشد برای برطرف شدن مشکلات آن‌ها و جلوگیری از بروز این اختلالات لازم و ضروری است.

علاوه‌بر این مراجعه به درمانگران حوزه سلامت نه‌تنها به بهبودی فرزندان کمک می‌کند بلکه خانواده را از گرداب اضطراب‌ها و نگرانی‌ها نجات می‌دهد. چراکه وجود یک کودک ناسازگار یا یک فرزند بیمار در خانه شرایط تنش‌زا و اضطراب‌آوری برای اعضای خانواده ایجاد می‌کند.

همچنین یک کودک بدرفتار با عملکرد منفی، چالش‌هایی را در طول زندگی ایجاد می‌کند که منجر به درگیری‌های لفظی و مشاجرات گسترده در خانه می‌گردد. درنتیجه با گذشت زمان دیگر اعضای خانواده خصوصاً فرزندان دیگر دچار اضطراب، استرس، ترس، افسردگی، بی‌اشتهایی عصبی، احساس ناامیدی، عصبانیت و… می‌شوند. بنابراین بهتر است خانواده‌هایی که فرزندانی با عملکرد منفی دارند برای جلوگیری از آسیب به دیگر اعضای خانواده به فکر درمان باشند و از مراجعه به درمانگر شرم یا ترس نداشته باشند.  

راه‌حل‌های حمایت‌کننده در سبک بازی درمانی برای کودکان شامل چه مواردی می‌شود؟

بازی درمانی شیوه‌ای کم‌هزینه و بی‌خطر است که مشکلات رفتاری و عاطفی کودکان را برطرف می‌سازد. کودکانی که به درمانگر و جلسات درمانی نیاز دارند معمولاً احساسات سرکوب‌ شده‌ای دارند و محیط امنی برای درخواست نیازها و بیان احساسات خود پیدا نکرده‌اند. بازی درمانگر می‌تواند با ایجاد یک محیط ایمن، اعتماد کودک را جلب کند و به او کمک کند تا هیجانات و حالات درونی خود را بیان نماید. درمانگر درحین بازی و باتوجه به واکنش‌هایی که کودک از خود نشان می‌دهد می‌تواند مشکلاتی که کودک با آن‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کند را شناسایی و بررسی نماید.

درمانگر با برقراری یک ارتباط مثبت و مؤثر با کودک می‌تواند به او یاد دهد چگونه احساساتش را بروز دهد، به خود و دیگران احترام بگذارد، با اعتمادبه‌نفس راه‌حل‌های خلاقانه برای مشکلاتش بیابد، مسئولیت‌پذیر شود، بیشتر از زبان و مهارت کلامی استفاده کند و مهارت ارتباط با جامعه و خانواده را یاد بگیرد. به‌این ترتیب کودک سلامت روانی خود را به‌دست می‌آورد و می‌تواند زندگی بی‌دغدغه‌ای را تجربه کند و آینده موفقی درپیش داشته باشد. همچنین انجام جلسات Play Therapy برای کودکانی که با اختلالاتی خاص متولد می‌شوند کمک می‌کند تا به مرور زمان توانایی کلامی بالایی پیدا کنند، مهارت‌های حرکتی را بیاموزند، توانایی برقراری ارتباط را یاد بگیرند و درنهایت بتوانند زندگی آرام‌تری را سپری نمایند.

در بازی درمانی چه کمک‌های درمانی عمیقی به کودکان خواهد شد؟ 

برخی از کودکان و البته والدین آن‌ها با شک و تردید جلسات بازی درمانی را آغاز می‌کنند، اما با گذشت زمان و برقراری اعتماد، بین آن‌ها و درمانگر پیوند مستحکمی برقرار می‌شود. متخصصین این حوزه به حساسیت‌های کودک توجه ویژه‌ای می‌کنند و شرایط جلسات را به‌نحوی مدیریت می‌کنند تا کودک احساس ایمنی نماید. مهمترین و عمیق‌ترین کمکی که این درمانگران به کودکان می‌کنند این است که علاوه‌بر حل مشکلات فعلی کودک از ایجاد برخی اختلالات در آینده مانند وسواس و عدم اعتمادبه‌نفس جلوگیری کنند.

این درمانگران با تقویت هوش هیجانی کودکان احساس همدلی را در آن‌ها ارتقاء می‌بخشند و به آن‌ها کمک می‌کنند تا تعاملات اجتماعی موفق‌تری را داشته باشند. به‌طورکلی درمانگر با ایجاد حس اعتماد برای کودک در فرآیند بازی درمانی، به او یادآوری می‌کند که احساسات و افکارش برای درمانگر اهمیت دارد. درنتیجه کودک با اعتماد کامل درخصوص احساسات و حالات درونی خود با درمانگر به گفتگو می‌پردازد.

خلاصه و جمع‌بندی

کودکان هر احساسی که از محیط پیرامون یا اطرافیان خود دریافت کنند را به‌صورت بازی آشکار می‌کنند. چراکه درحین انجام بازی کودک خود واقعی‌اش را به شفاف‌ترین حالت ممکن بروز می‌دهد و با ابزار و سازه‌های اسباب بازی شخصیت حقیقی خود را نشان می‌دهد. از آنجایی که کودکان با مشکلات عاطفی، رفتاری و جسمانی در تمام جوامع وجود دارند، لازم است درمانگران از تکنیک‌های مؤثری استفاده نمایند تا بتوانند احساسات درونی این کودکان را کشف و به بهبودی آن‌ها کمک نمایند. رویکرد بازی درمانی یکی از بهترین شیوه‌ها جهت دست‌یابی به حالات درونی این کودکان به‌شمار می‌آید.

این تکنیک به روانشناسان حوزه سلامت روان کمک می‌کند تا بتوانند شخصیت کودک را بشناسند و با مشاهده نوع فعالیت‌ها و ارتباطات کودک در حین بازی نقاط قوت و ضعف او را پیدا کنند. همانطور که گفته شد، در این شیوه درمانی درمانگران از بازی‌های مختلف فیزیکی مانند شن بازی، خمیر بازی، نمایش، بازی تقلیدی و… برای رسیدن به این شناخت استفاده می‌کنند. بنابراین درمانگران به کودکان این اجازه را می‌دهند تا در دنیای بازی خود زندگی کنند، مهارت‌های مختلفی بیاموزند و به سلامت روان دست‌یابند. Play Therapy کم‌هزینه‌ترین و بهترین روش تربیت کودکان به‌حساب می‌آید.